TUBESOCIETY 2022 PROJECT: DE TS-2022-OTL VERSTERKER EN ENIGE EXOTEN

Verslag slotdag TubeSociety Project-2022

Corona lag achter ons, daarna gevolgd door de oorlog in Oekraïne. Beide gebeurtenissen hebben fikse invloed op TubeSociety. Gelukkig waren we in staat om bij elkaar te komen om op 3 juni 2023 de afronding van ons TS-2022-project te vieren. Zie een paar impressie-foto’s hieronder.

Foto-1: feestvieren en vol verwachting naar onze prestaties

Foto-2: prachtig weer, midden in de natuur van het platteland

Foto-3: Annemieke over huisregels en soep

Hadden we vorig jaar een brede verzameling van versterker ontwerpen, dit jaar was redelijk strak georganiseerd. Omdat we gingen samenwerken met het European Triode Festival, moest er een versterker gemaakt worden ZONDER uitgangstrafo: een zogenaamde OTL-versterker {Output Transformer Less). Daar hadden we ons binnen TS nog nooit mee beziggehouden. Als je dat volledig met buizen wilt doen, dan heb je er nogal wat van nodig om de vereiste luidsprekerstromen te leveren; zie foto-4. Voor onze TS-opleiding zouden zulke versterkers te omvangrijk worden en zoiets vraagt meer tijd dan 1 jaar. We moesten dit slimmer aanpakken.

IMG 4 Futterman OTL 2 Foto-4: Futterman OTL-2 versterker met buizen

Ondertussen startte de oorlog met Oekraïne met de bijbehorende Rusland blokkades. Dit had directe gevolgen voor soepele levering van buizen (de belangrijkste buizenfabrikant huist in Sint-Petersburg). Op grond daarvan besloten we om geen eindbuizen te gebruiken, maar power-Mosfets die nagenoeg pentode karakteristieken hebben. Met Mosfets als eindbuizen hebben we direct toegang tot de benodigde stroomsterktes terwijl onze ontwerpfilosofie nauwelijks hoefde te wijzigen. Een snood plan en het is ons gelukt !!!!!

Onder leiding van Sep Schiet werd omstreeks April 2022 een TS-werkgroep⁽¹⁾ gestart om onze nieuwe project-route voor te bereiden. Mijn inbreng was een schets van een Mosfet-eindtrap die ik van Dolf Koch (gitaar versterker fabrikant) had ontvangen plus een ontwerp van mijn hand van een ECC88 drivertrap met een stroombron aan de anode (= horizontale loadlijn = minimale vervorming). Via Zoom-overleg en experimenten werden de kladschema’s door de werkgroep omgetoverd tot functionerende testversies. Zie foto-4 van ons eerste test-exemplaar.

(1) De TS-2022-OTL werkgroep bestond uit de volgende ouderejaars: Sep Schiet; Joost Breed; Erwin Reins; Frank Leegstra; Peter Groeneveld; Remko Tieleman; Cor van Doorn; Jan de Hond; Arnold te Raa; Wim Wester; Ruud Christiaanse; Martinus van der Woude; Jan Hermsen; Gilbert Bergh en Jacques van Eijk.

IMG 5 OTL proto Foto-5: de oerversie van de TS-2022-OTL versterker

Zo ontstond omstreeks November 2022 het eindschema (versie-12) dat er niet om liegt. We halen 50 Watt vermogen, een immens frequentiebereik en een vervormingsgedrag dat de specifieke kenmerken van een buizenversterker bezit met enige 2^e en 3^e harmonische vervorming terwijl de hogere harmonischen sterk zijn verzwakt en de dempingsfactor ongeveer 8 is. Zie foto-6 voor het eindschema van het audio-deel (met dank aan Joost voor het keurig bijhouden van alle geaccepteerde wijzigingen). Voor details van de voedingen: zie het verslag van Erwin Reins (die ook alle printen levert).

IMG 6 OTL audio Foto-6: het eindschema van de TS-2022-OTL versterker

Ik zou alhier nog veel meer over het eindontwerp kunnen zeggen, maar kies er voor om nu de studenten aan het woord te laten.

Erwin Reins
Erwin had zijn versterker als eerste klaar, grondig op alle niveaus uitgewerkt met mooie printen en stalen kast plus schitterende eigenschappen. Voor de slotdag-test hadden we een referentie nodig en besloten we daarvoor de versterker van Erwin te nemen met het vastliggende referentiecijfer 4 op de schaal van 1 tot 5. Zie foto-7 voor het binnenwerk en nog meer foto’s in zijn verslag.

IMG 7 Erwin OTL Foto-7: de TS-2022-OTL-Erwin-referentieversterker

Erwin koos er voor om de twee ECC88 triodes aan elkaar parallel te zetten en toch de instelpot R14=20k toe te passen, wat bij zorgvuldige instelling een keurig symmetrische uitsturing mogelijk maakte. En de TS-2022-winnaar was ‘Erwin’, maar let ook op bij Remko. Hun eindbeoordeling verschilde slechts 1,1 %. Eigenlijk wonnen ze samen.

Download: a-TS-2022-OTL_Erwin-Reins.pdf

Roniel Scholma
Onderstaande foto toont de mooie versterker van Roniel. Wat mij opviel was de gestructureerde manier waarop hij het ontwerp- en bouwproces aanpakte. Een hoge mate van planning, van testen op een plank tot aan het eindproduct. Ik laat de beschrijving van zijn fraaie versterker aan hem over; lees zijn verslag maar. Wat ik ook als een compliment ervaar is zijn verhaal over de luistersessie met zijn gezin: hoe ze waarnamen dat ‘buizen’-ontwerpen toch totaal anders klinken dan zwaar tegengekoppelde transistor-versterkers. Hierin vind ik mijn ervaring terug: één keer buizen gehoord en je bent verkocht!

Foto-8: De TS-2022-OTL-Roniel-Scholma versterker

Download: b-TS-2022-OTL_Roniel-Scholma.pdf

Robert-Jan Hoeksma
Robert-Jan openbaarde zich al snel als een eersteklas experimentator die razendsnel proefversterkers kan bouwen. Beoordeelde hij in zijn jonge (5 jaar) buizenverleden hoofdzakelijk op het gehoor, bij TS leerde hij ook te meten om zijn waarnemingen te onderbouwen. Voor het TS-2022-OTL-project maakte hij de versterker die in onderstaande foto en verslag staat, maar ook een extra versterker om zijn OTL-Mosfets te kunnen vergelijken met Buizen-plus-Uitgangstrafo. Zie die resultaten in zijn aparte verslag verderop. Opnieuw laat ik Robert-Jan zelf aan het woord, want hij beschrijft schitterend zijn drive en resultaten.

Foto-9: De TS-2022-OTL versterker van Robert-Jan Hoeksma

Download: c-TS-2022-OTL_Robert-Jan-Hoeksma.pdf

Remko Tieleman
Sinds hij lid is van TubeSociety, bouwt Remko elk jaar een nieuwe versterker. Ook Remko meet nauwelijks en luistert des te meer. Dat niet-meten problemen kan opleveren ontdekte hij toen zijn versterker fiks stond te oscilleren, wat we gelukkig bij een proefbeluistering na een TS-les ontdekten en later konden verhelpen. Net als Erwin scoorde Remko heel hoog, ongeveer 1 % onder Erwin (zie hiervoor). Maar Erwin was wegens omstandigheden niet op de slotdag, dus heeft Remko de honneurs waargenomen en namens Erwin en hem de beroemde statiefoto laten maken. Gefeliciteerd jongens !!!

Foto-10: TS-2022-OTL Remko-Tieleman )

Foto-11: En de winnaars zijn …………

Download: d-TS-2022-OTL_Remko-Tieleman.pdf

Will Althuijzen
Will bouwde al vanaf zijn 15-e levensjaar halfgeleider versterkers (Elektuur-ontwerpen) maar wilde zich nu eens met buizen bezighouden (in combinatie met zijn zelfgebouwde ESL-luidsprekers). Wat Will tegenviel was de grote reisafstand vanaf zijn woonplaats (meer dan 4 uur reistijd heen en terug), die hij gelukkig samen met Robert-Jan kon afleggen. Ik heb meerdere studenten gehad die zelfs vanuit België kwamen. Vaak combineerden de grote-afstand-studenten TS met op vrijdag reizen, B&B overnachting, zaterdag les en daarna weer naar huis. Het is dus te doen. Will bouwde met elan zijn OTL-versterker die er niet alleen schitterend uitziet, maar ook geweldig klonk. Het buizenzaad is opnieuw gepland en toekomstige projecten staan al op de agenda. Lees voor meer details zijn verslag.

Foto-12: TS-2022-OTL Will Althuijzen

Download: e-TS-2022-OTL_Will-Althuizen.pdf

Gilbert Bergh
Ook hij behoort tot de oudere TS-garde en doet nog steeds mee aan de bouwprojecten. Qua bouwkwaliteit en goed geluid hoeven we bij hem niet te twijfelen. Opvallend is zijn Maida-LT3080 voeding voor de hoogspanning van +250 Vdc voor de ECC88 drivertrap. Een goede keuze want de resterende bromsignalen zijn opmerkelijk zwak in zijn ontwerp. Zie zijn prachtige versterker hieronder, waarin ik direct de klank van zijn koppelcondensatoren herkende (oliegevuld Jensen).

Foto-13: TS-2022-OTL Gilbert Bergh

Download: f-TS-2022-OTL_Gilbert-Bergh.pdf

René Sinke
Die kreeg het voor zijn kiezen. Nog nooit een versterker gebouwd maar wel een expert in hout (gitaar- en botenbouw en onderhoud). Lees zijn verslag maar, waaruit blijkt hoe hij al worstelend overwon en zijn eindversterker kon demonstreren. Zie foto-14 waarin ik rigoureus zijn versterker inschakel: gaat die werken? Ondertussen zag ik dat dit een ongelooflijk spannend moment was voor René. We hadden er alles aan gedaan, alles getest, hulp gekregen van medestudenten. Maar ja, zou hij het ook doen ………. Lees voor het spannende René Sinke TubeSociety-avontuur zijn verslag (ook in het Engels beschikbaar).

Foto-14: De spannende test van de René Sinke versterker

Foto-15: Meer details van de versterkerplank

Download: g-TS-2022-OTL_Rene-Sinke-NL.pdf h-TS-2022-OTL_Rene-Sinke-UK.pdf

DE EXOTEN
Naar de slotdagen worden ook versterkers meegenomen die niet aan “de wedstrijd” meedoen, maar bijvoorbeeld nu-pas-klaar zijn, of berusten op een totaal andere filosofie of in de plan-fase zitten. Deze versterkers zijn net zo belangrijk als de wedstrijddeelnemers en worden nu besproken.

Willem Elgersma
Een paar jaar geleden ontmoette Willem op het European Triode Festival (ETF) ene Xander die heel grote buizenversterkers maakt. Die ontmoeting heeft een stevige impact gehad op de dromen van Willem. Dat was zijn toekomst, ook hij zou zulke versterkers gaan maken! De eerste vruchten daarvan hebben we gezien op de slotdag van vorig jaar, waar hij won met zijn 100th-SE versterker. Zie het TubeSociety-project-2021 voor meer details.

Nu bouw je zo’n stevige ‘knakkert’ niet in een jaartje. Een grondige planning is nodig; vooral stevige kasten en metaalwerk en speciale transformatoren en hoogspanning isolatie (1,5 kV) zijn vereist. Het hoofdkenmerk van die dikke-buizen-versterkers is dat ze werken in klasse A2, wat wil zeggen dat de stuurroosters fikse stromen vragen om de anodestroom te regelen. Daarvoor moet je speciale slimme krachtige stuurversterkers ontwerpen, waar wij binnen TS nauwelijks aandacht aan hebben besteed.

Hoe het ook zij, Willem had onlangs van Xander een paar extra dikke triodes en zelf gewikkelde transformatoren gekregen om daarmee een nieuwe versterker te maken. Het typenummer is GM100 en je vindt die specificaties nog niet in onze TS-buizenbibliotheek. Ik heb Willem gebeld en die stuurde me de specs op. Je kunt ze hieronder downloaden en plaats ze zelf direct in jouw TS-biblio.

Willem is nu zo ver dat hij de gloeidraad van de GM100 in werking heeft (ruim 300 Watt gloeivermogen) en dit helder stralende licht ons niet wilde onthouden. Zie foto-16 waarbij Annemieke de versterker alvast doopte als “de Brandaris”.

Foto-16: De GM100 van Willem Elgersma

Download: i-GM100-5.pdf

Remko Tieleman
Remko had in TS-2014 de eerste versie van een Trans versterker gebouwd, waar hij achteraf nog niet tevreden over was. Nu, gebouwd met nieuwe Erwin-Trans-SE18 printen en een fraai klinkende GU50 eindbuis, wilde hij zijn oude versterker nieuw leven inblazen. Dat lukte en hoe vonden we het klinken? Een beetje vervormd, nog niet af. Remko bevestigt dit in zijn verslag en geeft aan dat hij op de TS-slotdag dingen hoorde die hem thuis niet waren opgevallen. Dus: werk aan de winkel, niks erg, aanpakken die hap. Fraai is dat Remko constateert dat het misschien toch wel handig zou zijn om in de toekomst met Arta-2 te gaan meten. We gaan het afwachten. Volgend jaar opnieuw?

Foto-17: zie rechts de houten TRANS-SE18-GU50 versterker

Download: j-TS-2022-TRANS-SE18-GU50_Remko-Tieleman.pdf

Joost Breed
Joost had vorig jaar meegedaan aan ETF.22 en aldaar zijn versie gedemonstreerd van zijn 800-Ohm OTL-versterker. Deze hadden we bij TS nog niet gehoord. Omdat Joost er de VDV-800-5 impedantie aanpastrafo’s al in had geplaatst, konden we zijn versterker rechtstreeks op mijn hoornluidsprekers aansluiten. Als altijd zien de Joost-versterkers er prachtig uit en intern past hij hoog niveau schakelingen toe. Tevredenheid alom bij de beluistering, terwijl Joost fikse tegenkoppeling niet schuwt. Hij laat op een unieke manier horen dat ook die route goed kan klinken. Het geeft een opmerkelijke strakheid en schoonheid aan het geluid. Lees voor alle details zijn verslag.

Foto-18: ETF.22-OTL van Joost Breed

Download: k-TS-2022-ETF22_Joost-Breed.pdf

Robert-Jan Hoeksma
De TS-2022-GU50 versterker is een typisch voorbeeld van hoe Robert-Jan slim onderzoekt en leert. Zijn vragen waren: de TS-2022-OTL versterker klinkt fantastisch, maar zit hem dat in die ECC88 stuurtrap met Fet anodebelasting? Of zijn het de Mosfets? Dus bouwt meneer een nieuwe versterker waarin hij schakelbaar de ECC88 voortrap kan omzeilen, gevolgd door een buizen-SE-eindtrap. Dan ook maar direct een bijzondere eindbuis toepassen. De GU50 wordt alom geroemd, vooral als triode ingesteld (dan heet hij zelfs de poor man’s 300B). Ik laat het aan Robert-Jan over (lees het verslag) om uit te leggen wat hij heeft gedaan en geleerd. Opmerkelijk was dat zijn TS-2022-GU50 versterker net onder de A&T-versterker eindigt die hierna wordt besproken. Dat zegt iets over het niveau dat hij al testend heeft bereikt. Gefeliciteerd!

Foto-19: Robert-Jan TS-2022-GU50 testversterker

Download: l-TS-2022-GU50_Robert-Jan-Hoeksma.pdf

Jan Hermsen
Jan pakte groot uit met zijn twee immense monoblokken die omstreeks 1988 door John van der Sluis (Audio & Techniek) waren ontwikkeld. Een half uur voor we gingen luisteren had ik de versterkers al ingeschakeld om ze stabiel te laten zijn. Laat ik het kort zeggen: we werden van onze stoel geblazen! Wat een prachtige klank en strakheid en ruimte en dynamiek. Wat een feest om naar zulke grootse A80 versterkers te luisteren. Wat een waardering voor de pioniersactiviteiten van John van der Sluis!

Foto-20: De A&T A80 versterker van Jan Hermsen

Ik heb Jan gevraagd om gedegen bronmateriaal te verzamelen over dit unieke product, en dat is hem gelukt. Het vraagt wel studie, want echte kwaliteit krijg je nu eenmaal niet gratis. In de bijlages die je kunt downloaden heb ik een structuur aangebracht. Bestudeer eerst de drie basisartikelen (m1,2,3) van A&T. Lees daarna het verslag van onze Jan (m4,5,6); dan weet je tenminste waar hij naar refereert. Bekijk tot slot de metingen (m7) die Sep en Jan op de valreep hebben gemaakt. Die zijn nog niet af wegens te weinig tijd; het aloude probleem van een publicatie-einddatum. Ik hoop dat die metingen nog een keer overgedaan kunnen worden zonder tijdsdruk.

Foto-21: Bewonderende blikken in de A80 monoblokken

m-1_AT_88-1_blz_44-48.pdf
m-2_AT_88-4_blz_61-65.pdf
m-3_AT_89-5_blz_57-65.pdf
m-4_A80_Verslag_Jan_Hermsen.pdf
m-5_A80_schema_audio.jpg
m-6_A80_schema_voeding.jpg
m-7_A80_eerste_metingen.pdf

Tot Slot

Het was een fijne slotdag. We hebben het opnieuw samen gepresteerd. Schitterende apparatuur en geluid, heerlijke soep en lekker weer en goed met elkaar bijpraten en genieten.

Een speciaal dankwoord voor: