Op mijn website heb ik al een paar artikeltjes geplaatst over modificaties aan de UL40-S2. Daarin heb ik uitgelegd dat ik een "streng" beleid voer ten opzichte van modificaties. Ze moeten echt hoorbaar werken en niet duur zijn en reproduceerbaar. Het afgelopen jaar heb ik gebruikt om een aantal eenvoudige en interessante modificaties nauwkeurig te evalueren. Ik heb een kleine controlegroep van UL40-S2 bezitters aangezocht en hen gevraagd om mijn bevindingen te controleren. Daarbij stuurde ik hen steeds wat onderdelen plus een beschrijving hoe ze geplaatst moesten worden. Vervolgens vertelden ze mij in eigen woorden wat ze waarnamen. Pas als hun en mijn waarnemingen met elkaar in overeenstemming waren, werd de modificatie als zinnig bestempeld. Als de modificatie een verbetering in de weergave opleverde, werd de modificatie definitief geaccepteerd. In dit artikeltje schrijf ik over de resultaten van onze activiteiten en maak het zo mogelijk dat meer UL40-S2 bezitters voordeel kunnen putten uit onze ervaring.
Ik adviseer ieder om de modificaties allemaal uit te proberen. Ze zijn niet duur. Wat ik ook heel belangrijk vind is dat men langdurig luistert en het geluidsbeeld per instelling goed leert kennen. Pas dan kan men bij iedere fase de soms uiterst subtiele wijziging en verbetering goed herkenbaar waarnemen en waarderen. Ook betekent dit dat men veel meer plezier met de UL40-S2 beleeft, omdat de versterker steeds een stap beter wordt.
Aan het einde van dit artikel geef ik aan hoe men de noodzakelijke extra componenten kan bestellen.
Modificatie 1
Luister heel bewust en langdurig naar de UL40-S2 in pentode- en in UL- en in triode- instelling. Deze modificatie kost niks. Alleen de aansluitingen van de schermroosters naar de uitgangstrafo's moeten gewijzigd worden, zoals beschreven staat in de bouwhandleiding. Daarbij vallen de volgende zaken op:
In de pentode-instelling is de versterker luid en zeer dynamisch met een krachtig maar wat week laag. Details zijn niet alle goed hoorbaar, maar het geluidsbeeld is uiterst vriendelijk, haast ouderwets rond en aangenaam. Stevige bruine blues en rock voelen zich in deze instelling heel gelukkig.
In de ultralineaire-instelling is de versterker minder dynamisch. Hij klinkt strakker en toont veel meer details. Ook de basweergave is meer gecontroleerd en sneller. Het geluidsbeeld loopt dieper naar achteren door. Voor een correcte weergave van jazz en klassiek is dit de juiste instelling.
In de triode-instelling komen details en controle sterk op de voorgrond te staan. De versterker heeft een extreem grote resolutie en diepte afbeelding. De afwezigheid van enige vervorming (ook 2-e harmonische vervorming) is uitstekend waarneembaar. Deze instelling is vooral geschikt voor verfijnde weergave waarbij alle details wezenlijk zijn, dus voor als men intensief en gefocust luistert. Het vermogen is nu geen 30 Watt, zoals bij pentode en UL, maar ongeveer 15 Watt. In luidheid betekent dit slechts een verschil van 3 dB, dus het verschil is net niet/wel waarneembaar. De meeste luisteraars zullen nauwelijks kunnen horen dat de versterker ietsje minder vermogen heeft in deze triode-instelling.
De hier besproken waarnemingen kunnen volledig met metingen onderbouwd worden, door bijvoorbeeld te kijken naar harmonische vervorming en verandering van de dempingsfactor. Voor alle instellingen blijft het -3dB frequentiebereik zeer ruim de 20 kHz overtreffen, dus daar ligt de oorzaak van de verschillen niet.
Modificatie 2
In de UL40-S2 kunnen de eindbuizen omgewisseld worden. Heel bekende en ook vaak toegepaste keuzes zijn EL34, 6550C en KT88, alle van Svetlana. De ervaringen van de controlegroep zijn als volgt:
EL34: warm en rond geluidsbeeld, dynamisch met veel details, maar het laagbereik is niet super gecontroleerd (blijkt vooral in de triode-instelling). De versterker gedraagt zich elektrisch gezien uiterst stabiel met deze buis en is moeilijk in onbalans te brengen (geen oscillatie). De versterker is oorspronkelijk voor deze EL34 ontwikkeld en dat verklaart dan ook zijn uiterst stabiele elektrische gedrag.
6550C: stevig en meer gecontroleerd geluidsbeeld met erg veel strakke details. Het laagbereik is nu stevig strak doortekend en snel. Bij deze buis klinkt de versterker schoon, nog steeds buisachtig, maar zeker niet rond. Elektrisch gezien is deze buis uiterst stabiel en is nagenoeg niet in onbalans te brengen (geen oscillatie). Elektrisch ligt de 6550C vlak bij de EL34, hij heeft alleen een veel grotere maximale anode dissipatie. Dit verklaart waarom deze buis zich zonder enige problemen gelukkig voelt in de UL40-S2.
KT88: het paradepaardje! Zeer gecontroleerd zoals bij de 6550C, goed en strak laag en rustig. De KT88 geeft net ietsje meer details als de 6550C en wordt daarom ook door velen uitgekozen. Elektrisch gezien is deze buis onrustig en geeft redelijk snel aanleiding tot onbalans (oscillatie). Ik heb hier wat voorschriften voor gegeven, zoals het verhogen van de schermrooster weerstanden van 150 Ohm naar 1 kOhm, maar ondanks dat heb ik bij meerdere versterkers toch oscillatie geconstateerd. Ook bij oversturing is de KT88 onrustiger en vertoont zelfs een vreemde dip als de versterker tegen zijn grenzen aanloopt. Ik zou de UL40-S2 specifiek kunnen ontwerpen voor de KT88, maar doe dat toch niet. Straks komt iemand met weer een andere "huppelepup" buis en kan ik mijn huiswerk weer opnieuw gaan doen. Dit lijkt mij geen slimme procedure en daarom laat ik de UL40-S2 zoals hij is. Het kan goed gaan met de KT88 en het kan ook misgaan. In de UL40-S2 staat de KT88 op de rand van stabiliteit.
Conclusie: in mijn optiek en lange ervaring is de 6550C de beste keuze voor de UL40-S2, met de juiste balans en schoonheid in klank en de optimale elektrische stabiliteit. De KT88 kan, maar kan ook problemen opleveren omdat de versterker hiervoor niet specifiek ontworpen is, terwijl de KT88 dat eigenlijk wel nodig heeft. Zie voor buizenprijzen en bestelling de aanbiedingen en verkoopadressen aan het einde van dit artikel.
Modificatie 3
Sommige modificaties werken uitstekend, terwijl je er eigenlijk geen goede verklaring voor hebt. Deze modificatie betreft zo'n situatie. In de oorspronkelijke bouwdoos wordt het audiosignaal vanaf de ingangsprint met gewoon meeraderig montagedraad gevoerd naar de volumeregelaar en de hoofdprint. Als je dat montagedraad vervangt door hoogwaardig zilverdraad van Siltech (1 mm doorsnede, 99,999 % zuiver, met goud dotering, dubbele kapton omhulling) dan neemt de detaillering van de weergave opvallend toe. Dat zulke kleine stukjes draad zoveel invloed kunnen hebben had ik in eerste instantie nooit verwacht. Maar latere proeven met verschillende soorten draad bevestigden keer op keer de waarnemingen. Vooral rondom het ingangscircuit van de UL40-S2 is het van groot belang om met uiterst hoogwaardige materialen te gaan werken. Daarom adviseer ik en de controle groep, om 2 meter zilverdraad te kopen (zie voor nadere gegevens het einde van dit artikel) en dat in het ingangscircuit te monteren, van ingangsprint naar volumeprint en vandaar met korte stukjes naar de hoofdprint. Het is verstandig om een lengte van 2 meter te gebruiken, omdat de bekabeling dan niet meer over de hoofdprint hoeft te lopen, maar strak langs de zijkant (aan de onderkant, vlak tegen de bodemplaat) gelegd kan worden. Dit zorgt voor een nettere opbouw, minder kans op instraling van stoorsignalen en de hoofdprint blijft voor eventuele modificaties beter toegankelijk.
Modificatie 4
In eerdere publicaties op mijn website heb ik al breedvoerig uitgelegd hoe de versterker omgebouwd kan worden tot een super-triode versterker. Daarbij moeten de schermrooster weerstanden vergroot worden tot 1 kOhm (deze waarde wordt nu in plaats van de oorspronkelijke 150 Ohm standaard in de nieuwe bouwdozen geleverd). De schermroosters worden aangesloten op de UL aftakkingen van de uitgangstransformator. Bij de stuurroosters van de eindbuizen wordt nu locale tegenkoppeling gerealiseerd door extra weerstanden en een condensator (10nF). De modificatie kan zonder of met potentiometer P5 worden gebouwd. Ik adviseer iedereen dringend om de modificatie MET P5 te maken, omdat de eindbuizen dan optimaal afgeregeld kunnen worden op drie van hun belangrijkste parameters. Een uiterst schoon en doortekend geluidsbeeld is het eindresultaat. De versterker gedraagt zich volledig als een superschone triode versterker, terwijl het volle uitgangsvermogen van ongeveer 30 Watt beschikbaar is. Deze modificatie kost bijna niks (zie verderop) en is ondanks dat toch uiterst krachtig en effectief.
Opnieuw kan de KT88 problematisch op deze modificatie reageren en gaan oscilleren. Daarom heb ik eerder voorgesteld om extra condensatortjes van 100 pF (voorheen styroflex, nu worden ze in zilver-mica geleverd) toe te passen, die deze oscillatie onderdrukt. De condensatortjes herstellen ook nog de bandbreedte tot ongeveer 70 kHz. Toch, puur gehoorsmatig, ben ik er persoonlijk een voorstander van om de 100 pF condensatortjes weg te laten. Dat hoef je bij de KT88 niet te proberen, maar bij de 6550C en EL34 gaat het goed. De -3dB bandbreedte is dan ongeveer 25 kHz en dit is voldoende ruim boven onze 20 kHz oorgrens. De hoogafval is een 1-e orde afval (6dB/oct) van 25 kHz tot 80 kHz. Vanwege het 1-e orde karakter kun je deze afval nagenoeg niet horen, terwijl 2-e en hogere ordes subjectief veel sneller waarneembaar zijn, maar dat is weer een verhaal op zich. Boven 80 kHz treedt dan extra de 2-e orde afval van de uitgangstransformator op. Mijn waarnemingen zijn dat zonder de extra condensatortjes de versterker heel rustig wordt, alle details blijven goed hoorbaar, maar de versterker heeft op de een of andere manier meer stabiliteit in zijn geluidsbeeld. Dit is meetbaar en theoretisch volledig te onderbouwen, echter vanwege de complexheid van die materie laat ik nu een verdere uitleg achterwege. Je kunt het ook op een andere manier formuleren: hoe minder onderdelen, des te beter.
Ik adviseer om de versterker te modificeren tot super-triode, met gebruikmaking van P5, met weglating van de 100 pF condensatortjes (voor EL34 en 6550C, voor KT88 moeten ze zeker toegepast worden). Het resultaat is een extra krachtige triode versterker met precies gebalanceerde eindbuizen. Bij correcte afregeling worden de harmonische vervorming en bromresiduen heel klein. De versterker klinkt dan uiterst detailrijk en schoon. Zie voor meer details de beschrijving op deze site. Zie voor kosten en bestelling het einde van dit artikel.
Modificatie 5
De nu volgende modificatie is ontstaan uit modificatie 3, waar hoogwaardig zilver voor de ingangsbedrading wordt gebruikt. Op de een of andere manier is vooral het ingangscircuit van de UL40-S2 uiterst gevoelig voor de kwaliteit van de toegepaste materialen en componenten.
Ik besloot om een uitgebreide test uit te voeren waarbij ik de weerstanden van het ingangscircuit onder de loep ging nemen. Al snel kwam daarbij boven tafel dat de standaard toegepaste Beyschlag weerstanden (metaalfilm) voor verbetering vatbaar waren. Deze metaalfilm weerstanden klinken goed, maar kool klinkt vele malen beter en doorzichtiger. Vervolgens heb ik een breed scala van koolstofweerstanden uitgeprobeerd, waarna ik gemakkelijk een overduidelijke keuze kon maken welk fabrikaat het beste klinkt. De invloed van de wijziging van metaalfilm naar kool is extreem en is van hetzelfde kaliber als de wijziging van de ingangsbedrading naar zilver. Het is alsof er een gordijn voor de luidsprekers wordt weggehaald. De weergave wordt veel doorzichtiger, gaat meer naar achteren en meer naar voren staan en gaat je helemaal omhullen. Nog sterker: de akoestiek van de luisterruimte wordt ondergeschikt aan het akoestische veld bij de opname. De luisterkamer valt weg terwijl de akoestiek van de studioruimte of opnameruimte van de CD dominant wordt. Ik heb hiervoor een term bedacht: "omhulling".
Later dook ik in het werk van H.J. van der Heide (oud-medewerker van het NOS-geluidslaboratorium, hij houdt zich sinds de jaren zestig tevens bezig met alternatieve geneeswijzen). In een publicatie in Prana (*) geeft hij een uitmuntende beschrijving van de veranderingen die in het geluidsbeeld op gaan treden als men in versterkers van mensvriendelijke materialen (bijvoorbeeld kool) gebruik gaat maken. Hieronder volgt een opsomming van zijn waarnemingen:
1. De bijzondere ervaring alsof men met de werkelijkheid in verbinding staat, zowel objectief als subjectief.
2. De geluidsbronnen worden in hun oorspronkelijke ruimtelijke posities met het er bij behorende omgevingsgeluid waargenomen of afgebeeld, zowel via de luidsprekers als via de hoofdtelefoon.
3. De plaatsafbeelding van de geluidsbronnen wordt nauwelijks beïnvloed door de plaats van de luisteraar ten opzichte van de luidsprekers. (Tot nu toe was dit een uiterst kritische aangelegenheid).
4. Het voor één van de luidsprekers gaan staan beïnvloedt het klankbeeld op geen enkele wijze.
5. Het geluid wordt, onafhankelijk van de afstand tot de luidsprekers, overal in de weergeefruimte, een grote kamer, als nagenoeg even sterk ervaren.
6. De luidsprekers worden niet meer als bron van het geluid waargenomen.
7. Lage tonen worden buitengewoon natuurlijk en vol weergegeven, ook over relatief kleine luidsprekers. De hoge tonen zijn gaaf en missen een agressiviteit welke bij veel moderne opnamen als afstotend ervaren wordt. Bovendien is een analoge bandopname niet meer rafelig. Dit resulteert onder andere in een buitengewoon natuurlijke weergave van bijvoorbeeld strijkinstrumenten.
8. De invloed van de toonregeling in een versterker op het geluid is, alhoewel meetbaar, in de waarneming slechts sterk gereduceerd te bespeuren.
9. De signaal-ruisafstand is zowel in een aangepast als in een identiek niet aangepast circuit, gemeten onveranderd. Bij beluistering is de ruis in het behandelde circuit echter milder en opvallend minder sterk.
10. Bij beluistering met hoofdtelefoon, wordt behalve 'links en rechts' ook voor en achter' en 'boven en onder' waargenomen en bovendien klinkt muziek niet meer, zoals voorheen in maar nu buiten het hoofd.
11. Tijdens het luisteren naar deze installatie wordt men geconfronteerd met een geluidsbeleven, waarbij men deel uit maakt van het gebeuren. Voor velen was dit ervaren van 'er bij te zijn', schokkend, vooral ook, omdat het onmogelijk was zich te distantiëren van deze gewaarwording. Men had het gevoel deel te hebben aan twee werkelijkheden, enerzijds het luisteren in een kamer naar een installatie, anderzijds deel te hebben aan een geluidsgebeuren, dat in zijn echtheid onmiskenbaar was en toch irreëel in relatie met de existerende omstandigheden.
(*) H.J. van der Heide: "Waarneming en Ervaring van Geluid; Natuurlijk of elektro-akoestisch"; Prana 113, juni/juli 1999, te bestellen via
Mijn waarnemingen komen uitzonderlijk goed met die van Van der Heide overeen, alhoewel ik waarnemingen 8 en 10 niet heb kunnen controleren. Hiervoor probeerde ik al de term "omhulling" in te voeren die bovenstaande waarnemingen dekt. Echter, uit respect voor het werk van Van der Heide neem ik de door hem ingevoerde term "structuur" over. In het kort: door toepassing van mensvriendelijke materialen wordt de "structuur" van de opname in de luisterruimte gereproduceerd. Onder "structuur" wordt dan verstaan een "ordening" of "zijns" informatie (een benadering die in de alternatieve geneeswijze een hoofdrol speelt). Verderop in zijn artikel zegt Van der Heide: "De structuur- of zijnsinformatie, heeft twee aanzichten. Ten eerste beschrijft het de ordening van de bron van het geluid en de plaats van de bron in de omringende ruimte. Ten tweede beschrijft het de tijdruimtelijke manifestatie van het geluid zelf".
Ik ben mij bewust van het feit dat ik Van der Heide uiterst onvolledig citeer en ik raad iedereen aan om zijn bijzonder werk nader te bestuderen. Waar het mij nu om gaat is dat mijn experimenten met koolweerstanden zijn bevindingen volledig onderschrijven. Toepassing van koolweerstanden in het ingangscircuit van de UL40-S2 verandert het karakter van de versterker wezenlijk, alsof er een diepere dimensie wordt aangeboord. Heel opmerkelijk waren de reacties van mijn controlegroep die uiterst enthousiast de bevindingen bevestigden, volledig onafhankelijk van mij en niet op de hoogte van enige voorkennis.
In verdere experimenten heb ik nog geprobeerd om de andere weerstanden van de versterker ook in kool te wijzigen, maar de invloed daarvan was minimaal. Daarom bied ik in het modificatiepakket uitsluitend de geselecteerde koolweerstanden van het ingangscircuit aan. De prijs van dit deelpakketje is laag, hoofdzakelijk administratiekosten, want de koolweerstanden zelf zijn niet zo extreem duur.
Modificatie 6
Voor mensen met veel geld is de volgende modificatie geschikt. Het betreft de wijziging van de al zeer goede VDV-6040pp uitgangstransformator. Deze is in standaard uitvoering met hoogwaardig koperdraad gewikkeld. We bieden twee verbeterde versies aan, de VDV-6040SILpp en de VDV-6040SIL2pp. In de eerstgenoemde is alleen de secundaire van zilverdraad, terwijl in de SIL2pp de gehele trafo met Siltech zilverdraad is gewikkeld. Op de site van Amplimo beschrijf ik (in het Engels) welke geweldige impact hoogwaardig zilverdraad heeft als het in een uitgangstrafo wordt toegepast. Bewust zeg ik hier "hoogwaardig" zilverdraad, want het five niner zilverdraad van Siltech met goud dotering geeft de hieronder beschreven verbeteringen. Over goedkoper zilverdraad van enig ander merk doe ik geen enkele uitspraak. Ik formuleer nu verkort nogmaals de geweldige resultaten.
In een OPT is al gauw een kilometer koperdraad verwerkt waar alle audiosignalen doorheen moeten stromen. Als je de kwaliteit van dit wikkeldraad optimaliseert (hoogwaardig homogeen materiaal, weinig ingesloten verontreinigingen, hoogwaardig diëlectricum (kapton), geduwd in plaats van getrokken draad, enzovoort), dan moet het ieder wel duidelijk zijn dat je dit in het uiteindelijke geluidsbeeld terug hoort. Ook blijkt dan dat de kwaliteit van het wikkeldraad in mijn optiek en waarneming de kwaliteit van het kernmateriaal verre overtreft, alsof de kern nagenoeg onzichtbaar (niet waarneembaar) wordt. Ik ga zelfs zo ver dat de verbeterde kwaliteit van de uitgangstrafo eventuele kwaliteitsverschillen tussen push-pull en single-ended verre overtreft en een discussie tussen deze twee topologieën overbodig maakt. Ik draai zelf standaard met deze hoogwaardige zilver transformatoren, maar heb voor de zekerheid nog een koperdraadversterker achter de hand. Vergelijk tussen die twee maakt mij keer op keer duidelijk dat de UL40-S2 met zilver trafo's een wezenlijke verbetering is ten opzichte van de koperdraad versie. Beide zijn goed, maar de zilverversie geeft de microdetails nog beter weer. De koperversie klinkt wat ronder, terwijl de zilverversie niet hard of scherp is, maar vooral meer details weergeeft.
Het modificatie stappenplan
Ik adviseer iedere bezitter van de UL40-S2 om bij modificatie 1 te beginnen en na langdurig luisteren over te gaan naar modificatie 2, enzovoort. Ik hamer op "langdurig luisteren", omdat het steeds wezenlijker wordt om zich het klankbeeld van vorige versies te herinneren. Neem genoeg luistertijd, kies een aantal fragmenten van hoogwaardige CD's als referentie en luister daar na iedere modificatie opnieuw naar. Het doorvoeren van een modificatie kost altijd tijd, en als je vergeten bent hoe de vorige versie klonk, dan heb je te weinig kans om de nieuwe modificatie op waarde te schatten. Doe het rustig aan, het is een geweldig avontuur en het kost bijna niks. Alleen modificatie 6 is erg duur en als men die om kosten redenen achterwege laat, dan ben ik de eerste die daar begrip voor heeft. Maar alle andere modificaties zijn stuk voor stuk al zo waardevol en boeiend, dat ze de versterker steeds beter als een uiterst muzikaal en detailrijk (muziek) instrument laten functioneren. Er zijn vast bezitters van de UL40-S2 die alle modificaties tegelijk door gaan voeren. Mijn zegen hebben ze, maar in mijn optiek hebben ze zichzelf een leerweg ontnomen. Ikzelf heb via mijn journalistieke werk indertijd bij HomeStudio er vele jaren over gedaan voordat ik een stabiele en betrouwbare referentie had opgebouwd en zo langzamerhand wist waarover ik schreef. Die leerweg gun ik iedereen en het kan met dit modificatie stappenplan.
Modificatie paketten bestellen
Hieronder volgt nu een beschrijving van de modificatie pakketten en hoe ze besteld kunnen worden.
MOD-1-P/UL/T: omschakelen van eindbuizen. Kosten zijn nul komma nul. Alles is in de standaard UL40-S2 bouwdoos aanwezig.
MOD-2-6550C: Nabestelling van 4 gepaarde 6550C eindbuizen van Svetlana. Kosten € 140,- incl. BTW, te bestellen bij Vanderveen en bij Amplimo.
Men kan de UL40-S2 natuurlijk bij aanschaf al direct met 6550C eindbuizen kopen. De prijs van de UL40-S2 met gepaarde 6550C eindbuizen inclusief BTW bedraagt € 1350,- en is te bestellen bij Vanderveen en bij Amplimo.
Wil men de KT88 eindbuizen dan kunnen die uitsluitend bij Amplimo besteld worden. Ik lever ze niet, want de genoemde oscillatieproblematiek levert mij ongewenst meerwerk op.
MOD-3-zilver: 2 meter 1 mm Siltech zilverdraad. Kosten € 70,- inclusief BTW. Te bestellen bij Vanderveen en bij Amplimo
MOD-4-ST: alle componenten voor de ombouw naar super-triode versterker. Kosten € 25,- inclusief BTW. (de prijs is gestegen vanwege de toepassing van zilver-mica condensatoren). Uitsluitend te bestellen bij Vanderveen want ik bewaak persoonlijk de resultaten en vragen en klachten rondom deze modificatie.
MOD-5-kool: alle geselecteerde koolweerstanden voor het ingangscircuit van de UL40-S2. Kosten € 15,- inclusief BTW. Uitsluitend te bestellen bij Vanderveen. Ik wil de resultaten verzamelen en rubriceren van deze opmerkelijke modificatie.
MOD-6-OPT-zilver: Zie voor de prijzen van de twee versies van de Vanderveen ringkern zilver uitgangstransformatoren de website van Amplimo. Te bestellen bij Amplimo en Vanderveen
Vanderveen Bestelprocedure: stuur een email met de bestelling naar
Amplimo Bestelprocedure: neem met Amplimo contact op via telefoon: 0545-283456 of via email: